Diapiry i solne lodowce południowego Iranu.
Odsłaniające się na powierzchni wysady solne w górach Zagros w Iranie można zaliczyć do geologicznych cudów świata. Występują one w południowo-wschodniej części pasa fałdowo-nasuwczego gór Zagros, który uformował się w wyniku zderzenia płyty Arabskiej z płytą Euroazjatycką. Jest jedną z największych prowincji naftowych, zawierającej około 7% wszystkich zasobów węglowodorów na świecie, w tym drugie co do wielkości złoże gazu ziemnego. Odsłaniające się na powierzchni struktury solne stanowią najczęściej kolorowy melanż soli kamiennych, anhydrytu, czarnych dolomitów, łupków, czerwonych mułowców, piaskowców, a także skał metamorficznych i wulkanicznych bloków, które interpretowane są jako fragmenty głębokiego podłoża wyniesione na powierzchnię przez diapiry. Są to jedne z najstarszych na Ziemi serii solnych, których wiek szacuje się na około 560 mln lat zaliczonych do tzw. formacji Hormoz, której nazwa pochodzi od irańskiej wyspy Hormoz (Ormuz), wysadu solnego położonego w ciśnienie o tej samej nazwie oddzielającej Zatokę Perską od Oceanu Indyjskiego. Sole te tworzyły się w rozległym basenie ewaporatowym na przełomie neoproterozoiku i dolnego kambru i obecnie oprócz Iranu i Zatoki Perskiej znane są z rejonu Omanu i Kataru (formacja Ara Salt), a także Pakistanu północno-zachodnich Indii (formacja Salt Range).
Na centralnym płaskowyżu irańskim z kolei obserwować można jedne z największych na świecie słonych równi mułowych. Region ten znany jest jako Dasht-e Kavir co w języku farsi znaczy „płaska obniżona równina”, nazywany jest też wielką słona pustynią. Na tym ogromnym niegościnnym obszarze wynoszącym około 1/3 powierzchni Polski występuje kilkadziesiąt słonych jezior otoczonych płaską słoną pustynią.
Wyprawa Polskiego Stowarzyszenia Górnictwa Solnego do Iranu odbyła się w dniach 27 października – 7 listopada 2018 i wzięło w niej udział 15 osób. Trasa wyprawy obejmowała przelot do Teheranu, a następnie podróż busem na południe Iranu przez góry Zagros, aż nad Zatokę Perską w rejon cieśniny Hormoz (ok. 2000 km). Podróż lokalnie odbywała się też samochodami terenowymi (Wielki Kavir, wysad Jashak) oraz promem (na wyspę Hormoz i Qeshm). Powrót do Teheranu z Bandar Abbas odbył się samolotem.
WSPÓŁCZESNA SOLNA RÓWNIA MUŁOWA – KAVIR
Wielka słona pustynia Dasht-e Kavir obejmuje obszar 800 km długości i 320 km szerokości i położona jest na SE od gór Albroz w centralnym i północnym Iranie. Jest to ogromny bezodpływowy solonośny basen, w którym dopływ wody równoważony jest przez parowanie. Jego centralna część Wielki Kavir (o wymiarach 320 km x 60 km) obejmuje najniżej położoną część równiny, która prawie całkowicie jest pozbawiona opadów deszczu. Bardzo silne parowanie słonych mokradeł i solnej równi mułowej powoduje, że na dużym obszarze obserwowane są szczeliny z wysychania tworzące systemy poligonów solnych.
Łatwość przebicia powierzchniowych solnych inkrustacji do występującej poniżej błotnistej słonej mazi sprawia, że podróż przez kavir jest dość niebezpieczna. Z kolei brak źródeł słodkiej wody w połączeniu z gorącym suchym i niegościnnym klimatem sprawia, że ogromne obszary kaviru są kompletnie niezamieszkałe i słabo rozpoznane. W rejonie położonym około 65 km na na wschód od Kom (Qom) miasta będącego religijnym centrum Iranu, występuje ogromne słone jezioro (jez. Daryācheh-ye Namak), z którego brzegów prowadzi się okresowo eksploatację soli.
Płaskowyż Kavir otoczony jest aktywnymi wysadami solnymi, w których młodsza sól wieku oligoceńsko-mioceńskiego przebija się na powierzchnie, tworząc struktury solne dobrze widoczne na zdjęciach satelitarnych.
WYSAD JASHAK
Wysad Jashak jest zlokalizowany w południowej części Iranu w prowincji Busher tworzy współcześnie górę soli (Kuh-e-Namak) zbudowaną z soli formacji Hormoz osiągając w swym najwyższym punkcie 1450 metrów n.p.m. Posiada kształt zbliżony do elipsy o wymiarach 5600 x 2000 m w planie, z dłuższą osią o kierunku NE-SE. Podobnie jak większość lodowców solnych w Iranie wydobywa się z przebijającego diapiru zlokalizowanego na grzbiecie antykliny o przebiegu NW-SE, oraz dwóch solnych lodowców rozwijających się po obydwu stronach antykliny.
Północny lodowiec jest nieco większy niż południowy i posiada około 3km długości 2.6 km szerokości, przy grubości dochodzącej do 100 metrów. Odsłaniająca się na powierzchni masa soli wykazuje zróżnicowanie zarówno względem wielkości kryształów i ziaren halitu, ilości domieszek części nierozpuszczalnych, odłamków skał płonnych, a także zróżnicowania kolorystycznego. Obserwowano wiele odmian kolorystycznych soli: brunatno czarne, ciemnoszare, magenta, miodowe, różowe i białe. Płynięcie solnego lodowca po powierzchni nie ma stałego tempa, jego przepływ jest bardzo epizodyczny i ściśle związany z intensywnymi opadami deszczu. Po intensywnych opadach deszczu kopuła wysadu zaczyna się zapadać i solny lodowiec gwałtownie zaczyna spływać w dół.
Takie opady występujące w ciągu kilku tygodni pory deszczowej spowodowały, że południowy lodowiec solny Jashak po dłuższym okresie zastoju w przemieścił się w tempie od 0.5 do 4 m (w zależności od położenia punktów pomiarowych).
Wysad Jashak poddawany jest procesom rozpuszczania przez wody deszczowe i solanki niedosycone NaCl. W wyniku tych procesów powstają charakterystyczne formy geomorfologiczne takie jak rowki z rozpuszczania oddzielone ostrymi krawędziami, ostańce solne, charakterystyczne geomorfologiczne formy przypominające wieże i iglice czy też formy erozyjne przypominające koryta rzeczne i kaniony, które w bezodpływowych obniżeniach przechodzą w cieć podziemnych krasowych jaskiń. Pozostałe fragmenty skał nierozpuszczalnych tworzą brekcje składające się z czarnych bloków dolomitów i ciemnoszarych mułowców.
WYSAD HORMOZ
Wysad i wyspa Hormoz położona jest w cieśninie o tej samej nazwie (cieśnina Hormoz lub Ormuz) około 8 km od wybrzeża Iranu i około 20 km miasta Bander Abbas. Ta niewielka owalna wyspa (8 km ×7 km) o powierzchni około 45 km2 stanowiła przez stulecia niezwykle ważny strategiczny punkt kontrolujący handel i przepływ statków z Arabii do Indii przez Cieśninę Hormoz. Mierząca w najwęższym miejscu 33 kilometry cieśnina Hormoz (Ormuz) to obecnie najważniejsza droga pozwalająca na transport ropy z Zatoki Perskiej na światowe oceany. Ten szlak komunikacyjny ma olbrzymie znaczenie strategiczne. Przepływa nim ok. 17,4 milionów baryłek ropy dziennie, co stanowi blisko jedną piątą światowego zużycia tego surowca (szacuje się, że to nawet 40 proc. ropy transportowanej drogą morską). Północne wybrzeże wyspy jest płaskie i składa się z holoceńskich tarasów morskich wypełnionych osadami aluwialnymi, plażowymi oraz eolicznymi. Południowe wybrzeże wyspy stanowią wysokie nawet do 100 metrów klify zbudowane z plioceńskich piaskowców i mułowców formacji Aghajari oraz mioceńskich wapieni i łupków należących do formacji Mishan. W przeważającej części wyspy na powierzchni odsłaniają się sole kamienne, z także wypiętrzone wraz z wysadem intruzywne skały wylewne takie jak ryolity i trachity, tufy, oraz ciemnoszare dolomity. Charakterystycznymi osadami występującymi na powierzchni wyspy są czerwonobrunatne, hematytowe piaski plażowe i ochry, które powstały w wyniku wietrzenia i przeobrażenia bogatych w tlenki żelaza hematytowych tufów. Te unikatowe pod względem jakości nagromadzenia tlenków i wodorotlenków żelaza hematytu, goetytu i limonitu były przedmiotem eksploatacji jako źródło pigmentu wykorzystywanym m.in. do produkcji kosmetyków, farb, a także barwienia szkła i emalii.
WYSAD NAMAKDAN I JASKINIE SOLNE NA WYSPIE QESHM
Wysad soli Namakdan zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części wyspy Qeshm. Jest to owalny diapir o wymiarach około 8 km x7 km przypominający słup solny. Podobnie jak inne wysady w tym rejonie, powstał w wyniku wyciśnięcia soli formacji Hormoz z głębokości około 8 km. Współcześnie wysad tworzy wyniesienie terenu osiągające w najwyższym punkcie wysokość 240 m n.p.m. W zachodniej części wysadu w XXI wieku speleolodzy Czeskiej Akademii Nauk odkryli najdłuższą znaną jaskinie solną świata o długości 6.580 m o nazwie 3N (Tri Nahacu Men). Podobnie jak inne solne jaskinie w Iranie powstała ona w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat w wyniku rozpuszczania soli przez potoki tworzące się podczas epizodycznych intensywnych opadów. W jaskiniach wysadu Namakdan w wyniku procesów rozpuszczania a następnie ponownej krystalizacji soli współcześnie tworzy się bogata szata naciekowa, a w solankowych potokach krystalizuje halit w formie narostków i pokryw halitowych.
W ostatnich latach na wyspie Qeshm utworzono pierwszy w Iranie Geopark, w którym oprócz jaskiń solnych można zobaczyć wspaniałe formy erozyjne powstałe w wyniku wietrzenie kruchych piaskowców o spoiwie wapiennym w rejonie tzw. Doliny Gwiazd czy też zachowane pierwotne lasy namorzynowe.
