Katarzyna Poborska-Młynarska

Portugalia zajmuje na Półwyspie Iberyjskim  urozmaicony i niezwykle ciekawy pod względem geologicznym  obszar. Zapisały się na nim zdarzenia z szerokiego przedziału czasu geologicznego. Szczególnie  od początków orogenezy waryscyjskiej po czasy współczesne. W kształtowaniu się basenów i panujących w nich warunków sedymentacji znaczną rolę odegrała intensywna tektonika solna, prowadząca do powstania licznych struktur solnych soli triasowych i jurajskich. Na obszarze basenów sedymentacyjnych w utworach od dolnojurajskich po górnokredowe udokumentowano liczne ichnofosylia, z których szczególnie słynne są stanowiska ze śladami dinozaurów. 

Na obszarze Portugalii, jak i całego Półwyspu Iberyjskiego zachowały się z różnych czasów świadectwa zdarzeń tektoniki globalnej. Współcześnie, na obszarze SW Półwyspu Iberyjskiego ujawnia się aktywność sejsmotektoniczna,  spowodowana konwergencją płyty afrykańskiej i  euroazjatyckiej, która trwa od późnej kredy do dziś.

Ten interesujący pod względem geologicznym kraj, we wrześniu 2019 roku stał się celem wyprawy naukowej Polskiego Stowarzyszenia Górnictwa Solnego. Trasa wyprawy przebiegała przez obszar basenów sedymentacyjnych Luzytańskiego i  Algarve, od Portugalii środkowo-zachodniej do południowej.  Wiodła przez klify zachodniego i południowego wybrzeża, przez stanowiska geologiczne ze śladami dinozaurów, przez estuarium Tagu i kilka miejsc związanych z strukturami solnymi i salinami. Pierwszym z nich była salina Rio Maior, która powstała w związku z solankami towarzyszącymi wysadowi solnemu. Solanki czerpano ze studni i odparowywano w sztucznych powierzchniowych zbiornikach od czasów prehistorycznych, a pierwszy znany dokument dotyczący salin pochodzi z XII wieku. Solanka produkowana jest do dziś tradycyjnymi metodami, jednak z pewnymi ulepszeniami technicznymi. Salina jest miejscem turystycznym i rekreacyjnym.

Kolejnym miejscem związanym ze złożami solnymi była zatoka São Martinho do Porto. Swój regularny kształt, chroniony przez  barierę skalną oddzielającą ją od oceanu, zawdzięcza zatoka swemu położeniu na zachodnim skłonie potężnej struktury solnej Caldas da Rainha.

Dalej, ku południowemu zachodowi, na półwyspie Setúbal trasa wyprawy wiodła przez pasmo górskie Arrábida, stanowiące skrajnie południową część basenu luzytańskiego.  Powstanie tego malowniczego ciągu wzniesień związane jest z tektoniką solną, z powierzchniami nasunięć i antyklinami solnymi. Miejscami, seria ewaporatowa tworzy wychodnie, na których lokalnie do niedawna eksploatowano odkrywkowo gips.

Najdalej na południe wysuniętym punktem wyprawy związanym z produkcją soli była salina założona w estuarium rzeki Formosa. Rzeka, oddzielona barierą wysp od oceanu, wpada do niego kilkoma ujściami tworząc rozległą deltę, na obszarze której utworzono rezerwat przyrody (Parque Natural da Ria Formosa). W salinie wytwarzana jest sól z wody morskiej migrującej poprzez luźne osady delty.

Wędrówka przez ten stosunkowo niewielki fragment Portugalii dostarczyła uczestnikom wyprawy wiele niezapomnianych wrażeń, zachwyciła malowniczością krajobrazów i bogactwem stanowisk geologicznych, tak fascynujących dla każdego, kogo ciekawi nieskażona przyroda, złoża solne i historia rozwoju naszego globu.

Obszerny artykuł autorstwa K. Poborskiej-Młynarskiej, poświęcony wyprawie solnej PSGS do Portugalii został opublikowany w Przeglądzie Geologicznym, vol. 68, nr 10, 2020, pt. „Wędrówka geologiczna po południowo-zachodnim wybrzeżu Portugalii